ევროპის ზოგიერთი ქვეყნისაგან განსხვავებით ჩვენში არ არსებობს 800 ან 700 წლის უნივერსიტეტი. მაგრამ საქართველოში უმაღლესი განათლების ისტორია IV საუკუნიდან იწყება; აქედან მოყოლებული სხვადასხვა დროს, როგორც კი ამისათვის ოდნავ მაინც ხელსაყრელი დრო დგებოდა, ჩვენს მიწა–წყალზე თუ მის ფარგლებს გარეთ უმაღლესი განათლების რამდენიმე მძლავრი ქართული კერა იქმნებოდა. ამ წერილში შევეხებით XII საუკუნის დამდეგს გელათში დაფუძნებულ "სხუად ათინად" წოდებულ, აკადემიის ისტორიის ზოგიერთ საკითხს.
დავით აღმაშენებლის ხანგრძლივი, დაუცხრომელი მოღვაწეობა უწინარეს ყოვლისა თურქ–სელჯუკთაგან აოხრებული ქვეყნის ჭრილობების მოშუშებისაკენ იყო მიმართული. სხვა მრავალ უბედურებასთან ერთად, რაც "დიდმა თურქობამ" თავს დაატეხა ჩვენს ქვეყანას, მომთაბარეებმა "დაუწყეს....უდაბნონი კლარჯეთისანი", რომლებიც იმდროინდელ საქართველოს განათლების კერებს წარმოადგენენ. მართალია, საქართველოს "სინაი"–ის ანუ კლარჯეთის "ათორმეტ" სავანეს და საერთოდ ქართული კულტურის კერებს ისტორიულ სამხრეთ–დასავლეთ საქართველოში ჯერ კიდევ XI საუკუნის პირველ მეოთხედში, ბიზანტიის კეისრის ბასილ I ბულგართმმუსვრელის შემოსევის და ქართველთა და ბერძენთა შორის გაჩაღებული დიდი ომიანობის შედეგად ძველი ბრწყინვალება მოაკლდათ, მაგრამ მათი ძირფესვიანად განადგურება და გადაწვა თურქ–სელჯუკთა "დამსახურებაა".
დავით მეოთხის აღმშენებლობით საქმიანობაში ერთ–ერთ საპატიო ადგილზე დგას სწორედ გადაბუგულ ქვეყანაში დროებით ჩამკვდარი საგანმანათლებლო საქმიანობის განახლება და ეპოქის შესაბამისად მისი თვალსაჩინოდ დაწინაურება.
როდესაც სელჯუკები წინანდებურად უკვე პარპაშს ვეღარ ბედავდნენ საქართველოს მიწა–წყალზე, და გარდა ამისა, თითქმის ასი წლის განზე დგომის შემდეგ 1105 წელს ერწუხის ბრძოლით დავით აღმაშენებელმა საბოლოოდ შემოუერთა ჰერეთ–კახეთი ერთიან საქართველოს, მან, მისი ისტორიკოსის სიტყვით, ინება "აღშენება მონასტრისა და დაამტკიცა რომელიცა გამოირჩია მადლმან საღმრთომან ადგილსა ყოვლად შუენიერსა და ყოვლითურთ უნაკლოსა... რომელი ზეშთა ჰმატს შუენიერებასა ყოველთასა".
ლაპარაკია გელათის ღვთისმშობლის მონასტრის "აღშენებაზე", რომელიც 1106 წელს დაწყებულა. ამ მონასტერთან, როგორც ეს დღეს დადგენილია, არსებობდა მძლავრი სასწავლო–სამეცნიერო კერა, აკადემიის ტიპის უმაღლესი სასწავლებელი, სადაც დავით აღმაშენებლმა თავი მოუყარა საქართველოსა თუ მის გარეთ მოღვაწე გამოჩენილ ქართველ მეცნიერებს: "მუნვე შემოკრიბნა კაცნი პატიოსანნი ცხოვრებითა და შემკულნი ყოვლითა სათნოებითა, არა თვისთა ოდენ სამეფოთა შინა პოვნილნი, არამედ ქუეყანასა კიდეთა სადათაცა ესმა ვიეთმე სიწმიდე, სიკეთე, სისრულე, სულიერითა და ხორციელითა სათნოებითა აღსავსეობა... მოიყვანნა და დაამკვიდრნა მას შინა".
ღვთისმშობლის მონასტერთან აკადემიის დაფუძნება მომხდარა 1106–1110 წლებს შორის. სწორედ ამ წლებში "კელლინსა შინა გაენათისასა" დაემკვიდრა საქართველოში მეორედ ჩამოსული დიდი ქართველი მეცნიერი იოანე პეტრიწი, მრავალგზის დევნილი, ამჯერად დავითის "წყალობისა" და "თანადგომისა" მოიმედე.
გელათის მონასტერთან აკადემია რომ დაარსდა, ამაში საკვირველი არაფერია; შუა საუკუნეებში აკადემიები სწორედ სამონასტრო სისტემაში შედიოდნენ.
გელათის აკადემიაში მისი დაარსების პირველ წლებშივე იოანე პეტრიწის გარდა, მოღვაწეობს ასევე დიდი მეცნიერი არსენ იყალთოელი, რომელიც იოანე ტარიჭის ძესა და თეოფილე ხუცესმონაზონთან ერთად, 1114 წელს მისულა საქართველოში.
იმდროინდელ უძლიერეს, ზოგჯერ განსხვავებულ მსოფლმხედველობათა მქონე (აღიარებულია, მაგალითად, რომ ორი დიდი ფიგურა ამ ეპოქისა იოანე პეტრიწი და არსენ იყალთოელი ერთიმეორის იდეური მოწინააღმდეგეები იყვნენ და მანგანის აკადემიაში ცნობილი აზრთა ჭიდილი აქ მათს დაპირისპირებაში პოულობდა გაგრძელებას) ქართველ მეცნიერთა დამკვიდრებამ გელათში განსაზღვრა აკადემიის სამეცნიერო მოღვაწეობის ფართო მასშტაბები. ისევერ როგორც XII საუკუნეში გაძლიერებული ქართული სახელმწიფო აცხადებს პრეტენზიას ბიზანტიის იმპერიის პოლიტიკურ მემკვიდრეობაზე (დავითის ისტორიკოსის სიტყვით, დავითმა "სულტანი დასუა მოხარკედ თვისა, ხოლო მეფე ბერძენთა ვითარცა სახლეული თვისი"), ასევე XI საუკუნის მიწურულში, მანგანის აკადემიის დაცემისა და სელჯუკთა მიერ იერუსალიმის შევიწროების შემდეგ, დავითის ისტორიკოსის თანახმად, გელათის აკადემია "აწ წინამდებარე არს ყოვლისა აღმოსავლეთისა მეორედ იერუსალემად, სასწავლოდ ყოვლისა კეთილისად, მოძღურად სწავლულებისად, სხუად ათინად".
იერუსალიმისა და ათენის შეერთებით ერთი ცნების–გელათის–ქვეშ დავითის ისტორიკოსი ხაზს უსვამს გელათის აკადემიაში გაშლილ როგორც საღვთისმეტყველო, ისე საფილოსოფოსო მუშაობას.
დავით აღმაშენებელმა მისივე თაოსნობით დაფუძნებული გელათის აკადემია მატერიალურად სავსებით უზრუნველყო. მან მრავალი ძვირფასეულობა შესწირა გელათის ღვთისმშობლის მონასტერსა და, მაშასადამე, მის სისტემაში შემავალ აკადემიას. მონასტრის განმგებლობაში "მრავალთა და სამართლიანთა უსარჩლელ–მიუხუეჭელთა სოფელთა თანა" დავითმა გადასცა "მამული ლიპარიტეთი", რომელიც "უმკვიდროდ დარჩომილ იყო". როგორც აღნიშნულია, აქ "ლიპარიტეთი" ლიპარიტის საკუთარ საგვარეულო მამულს გულისხმობს (ვ. დონდუა), რომელიც ისტორიულ არგვეთში მდებარეობდა. ერთი სიტყვით, დავით აღმაშენებლმა მონასტერს "უზრუნველი ტრაპეზი განუჩინა".
ამასთანავე ირკვევა, რომ აკადემიისათვის სამონასტრო სისტემაში გამოყოფილი იყო კაპიტალური, გრანდიოზული შენობა.
გელათი, ვითარცა სამეფო მონასტერი, განსაკუთრებული პრივილეგიებით სარგებლობდა. თავის საქმეებს თვითონ განაგებდა, უშუალოდ მეფეს ემორჩილებოდა.
საერთოდ ცნობილია, რომ დავით აღმაშენებელი დიდ ყურადღებას აქცევდა სამეფო მონასტრების მშენებლობას (ასეთები იყო შიომღვიმე, გელათი, დავითგარეჯი და სხვა), მაგრამ გელათის მონასტრის მშენებლობა, როგორც ჩანს, მასთან არსებული აკადემიის წყალობითაც იმდენად დიდი ყოფილა, რომ XIV საუკუნისათვის, "ხელმწიფის კარის გარიგების" დაწერისას, მხოლოდ გელათს შემორჩენია განსაკუთრებული უფლებები; მის გარდა, "გელათისაგან კიდე საყდარ(ნ)ი და სხუანი მონასტერნი და ეკლესიანი, ხუცესნი და მონაზონნი და რაც საეკლესიონი დასნი არიან, ყველა ჭყონდიდლის და საწოლის მწიგნობრის სახელოისა(ა)".
ქვეყნის საერთო აღმავლობის წყალობით გელათის აკადემია ბრწყინავს მთელი მეთორმეტე საუკუნის მანძილზე. აკად. კ. კეკელიძის აზრით, აქ უნდა იყოს (1125–1155 წლები) იოანე ქსიფილინოსის მეტაფრასები, რომელიც ბერძნულ ენაზე არ შემონახულა და ამდენად ქართული თარგმანი ავსებს უდიდეს ხარვეზს სასულიერო მწერლობის ისტორიაში. ამ კაპიტალური შრომის თარგმანი კორნელი კეკელიძის თქმით, ეკუთვნის იოანე პეტრიწის ერთ–ერთ მახლობელ შეგირდს.
გელათში უფრო და უფრო მეტი რაოდენობით შემოიკრიბნენ ფილოსოფოსები, მთარგმნელები, მწერლები, პოეტები და სხვანი; გელათის აკადემია, აკად. შ. ნუცუბიძის სიტყვით რომ ვთქვათ, "ქართული რენესანსის იდეოლოგიურ ცენტრად" გადაიცქა.
გელათის აკადემია ხდება ხოტბის საგანი სახელოვანი იოანე შავთელისა, თამარის თანამედროვისა, რომელსაც თავისი ოდა 1210–1212 წლებში, გელათის აკადემიის არსებობის მეორე საუკუნის დასაწყისს, დაუწერია: "ახლო რომო, შენთვის თქვეს, რომო უფროს იქმნესო მყოფთა ყოველთა" და შემდგომ: "ვნატრი ელადსა, თვით მას გელათსა/"
გელათის აკადემიის ხელმძღვანელი, რექტორი, მაშინდელი ტერმინოლოგიით მოძღვართმოძღვარი ფრიად პატივცემული პიროვნებაა სამეფო კარზე, დადაც მას დროდადრო იწვევენ ხოლმე და სადაც იგი თავისი მოწაფეების თანხლებით მობრძანდება. კარის გარიგების მიხედვით "მოძღვართ–მოძღვართ უფრო მეტი პატივი აქვს, წერს აკად. ე. თაყაიშვილი, ვიდრე ქართლისა და აფხაზეთის კათალიკოსებს. პატივი მისი სწორია ჭყონდიდლის პატივისა, მაგრამ ზოგჯერ ამასაც მეტობს, მეფე მას ეპყრობა განსაკუთრებულის ყურადღებით და განსაკუთრებულის პატივის მინიჭებით, როდესაც მოძღვართ–მოძღვარს დარბაზს მიიწვევენ, მას უნდა აახლონ დარბაზის ერნი...
ფიქრობენ, რომ გელათის აკადემიის პირველი მოძღვართ–მოძღვარი, რექტორი, იოანე პეტრიწი იყო.
როგორც ზემოთ აღნიშნულია, გელათის აკადემია წარმოადგენდა არა მარტო სამეცნიერო, არამედ სასწავლო კერასაც, უმაშლეს სასწავლებელს; პროფ. ს. ყაუხჩიშვილის თანახმად, გელათის აკადემიაში "დისციპლინათა სწავლება აგებული უნდა ყოფილიყო ცნობილ სისტემაზე trivium-quadrivium, ე.ი. ისწავლებოდა შვიდი დისციპლინა: გეომეტრია, არითმეტიკა, მუსიკა, რიტორიკა, გრამატიკა, ფილოსოფია, ასტრონომია", რადგან ბიზანტიის ბევრ უმაღლეს სკლაშიც სწორედ სწავლების ასეთი სისტემა არსებობდა. ამას აფიქრებინებს პატივცემულ მეცნიერს აგრეთვე იოანე პეტრიწის ორიგინალური ნაშრომის "განმარტების" ბოლოსიტყვაობაში დაცული ცნობები, თუმცა, როგორც თვითონვე შენიშნავს, ეს ბოლოსიტყვაობა საკმაოდ არეული და დამახინჯებულია სახითაა ჩვენამდე მოღწეული და აღნიშნული საკითხი საბოლოოდ დადგენილად ვერ ჩაითვლება.
ჯერ კიდევ პროფ. სიმონ ყაყხჩიშვილმა ივარაუდა და სხვა მკვლევარები უეჭველად ცნობენ, რომ გელათის აკადემიაში ისწავლებოდა: მედიცინაც. დავით აღმაშენებლის ისტორიკოსს გელათში მონასტრისა და აკადემიის დაარსების შემდეგ, უშუალოდ მოთხრობილი აქვს დავითის მიერ ქსენონის, საავადმყოფოს, "აღშენების" შესახებ: "ამან უზეშთაესმან და ღმრთივ–განბრძნობილმან მეფემან დავით" "კუალად სხუა მოიგონა საქმე, შემსგავსებული მოწყალისა და ტკბილისა ღმრთისა სახისა, კაცთმოყუარებისა თვისისა: აღაშენა ქსენონი ადგილსა შემსგავსებულსა და შუენიერსა, რომელსა შინა შეკრიბნა ძმანი, თვითოსახითა სენითა განცდილნი და მოუმზადა ყოველი სახმარი მათი".
პროფ. ს. ყაუხჩიშვილი იმ მოსაზრებით, რომ "ბიზანტიაში ცნობილია სისტემა დაწესებულებათა: მონასტერი, უმაღლესი სკოლა, ქსენონი", ვარაუდობს დავითის მიერ ქსენონის აგრეთვე გელათში აგებას.
ქართული მედიცინის ისტორიის ერთ–ერთ მკვლევარს მიხეილ შენგელიას უეჭველად მიაჩნია გელათში ქსენონის არსებობა და აკადემიაში მედიცინის სწავლებაც. მისი აზრით, "გელათის საექიმო საქმიანობასთან და უმაღლესი სამედიცინო განათლების არსებობასთან უნდა იყოს დაკავშირებული არსენ იყალთოელის მიერ იოანე დამასკელის "გარდამოცემაის "მეორედ გადმოღება ქართულ ენაზე (ადრე ის თარგმნილი იყო ეფრემ მცირის მიერ) და იოანე პეტრიწის მიერ ნემესიოს ემესელის "ბუნებისათვის კაცისას" გადმოღება ბერძნულიდან; ორივე ეს დიდმნიშვნელოვანი საქმე გელათში მათი მოღვაწეობის პერიოდს ეკუთვნის". რაც შეეხება "ბუნებისათვის კაცისას", მ. შენგელიას აზრით "მისი თარგმნა გელათის აკადემიის პრაქტიკული სასწავლო საჭიროებით იყო გამოწვეული". ასევე აკად. ივ. ბერიტაშვილიც თავის ნაშრომში "მოძღვრება ადამიანის ბუნების შესახებ საქართველოში" მიუთითებს, რომ გელათის აკადემიაში ისწავლებოდა მედიცინა და "ბუნებისათვის კაცისა" სახელმძღვანელოდ იყო განკუთვნილი.
ვარაუდობენ აგრეთვე, რომ გელათის აკადემია ამზადებდა მხატვრებს, ფერწერის ოსტატებს, რომ მას დიდი ღვაწლი მიუძღვის ქართული ოქროჭედური ხელოვნების წინსვლის საქმეშიც.
სავარაუდოდ, გელათის აკადემიაში ყურადღება ექცეოდა აგრეთვე საერთოდ მსოფლიო ისტორიისა და განსაკუთრებით საქართველოსა და კავკასიის წარსულის შესწავლას. როგორც აღნიშნავენ მანგანის აკადემიაშიც ისწავლებოდა ისტორია (როგორც საერთო, ისე რელიგიის) და ლიტერატურა (საბერძნეთის, რომის); მაგრამ რაც მთავარია, ჩვენ ამას გვაფიქრებინებს მაშინდელი ქართული საზოგადოებრივი აზრის ხასიათი, იმ ეპოქის სულის გათვალისწინება, როდესაც გელათის აკადემია დაარსდა.
აღსანიშნავია, რომ იოანე პეტრიწს გელათში უთარგმნია საისტორიო თხზულება ცნობილი ებრაელი ისტორიკოსის იოსებ ფლავიოსისა (I საუკუნე ჩ.ერ. ) "იოსიპოსის წიგნი ჰურიისაი", – რომელსაც ეწოდება "მოთხრობანი იუდაებრივისა სიტყუადასაბამობისაი" ან დასაბამსიტყვაობისაი, ისიც საყურადღებოა, რომ სწორედ XII საუკუნის დამდეგს უთარგმნია არსენ იყალთოელს მეცხრე საუკუნის ბიზანტიელი ისტორიკოსის გიორგი ამარტოლის ქრონოგრაფი, რომელიც მსოფლიოსა და ბიზანტიის ისტორიის ფართოდ გავრცელებულ სახელმძღვანელოს წარმოადგენდა; მასში მსოფლიო ისტორია მოცემულია ადამიდან ვიდრე კეისარ თეოფილეს გარდაცვალებამდე (842 წ.) თუმცა ქართული თარგმანი თეოდოსი დიდის (379–395 წლები) მეფობის აღწერაზე წყდება. სავარაუდოდ, აღნიშნული თხზულების მაინცდამაინც XII საუკუნის დამდეგს გადმოღება ქართულ ენაზე პრაქტიკული საჭიროებით უნდა ყოფილიყო ნაკარნახევი.
მეორე მხრივ XII საუკუნეში ვხედავთ პატრიწის სალიტერატურო–საფილოსოფიო სკოლის წარმომადგენლებს, რომლებიც ფრიად საინტერესო საისტორიო თხზულებებს გვიტოვებენ: ასე მაგალითად, "ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანის" ავტორის სიტყვით, დავით აღმაშენებლის ძის, დემეტრე პირველის (1125–1155 წლები) "დიდებითა სიმხნითა და გუარითა ცხოვრებასა აღმოაჩენს იოანე ფილოსოფოსისა ჭიმჭიმელისა შესხმა–მითხრობა". სამწუხაროდ ამ თხზულებას ჩვენამდე არ მოუღევია. შემონახულია პეტრიწის სკოლის ტრადიციების მიმდევრის კათალიკოს ნიკოლოზ გულაბერიძის (ზეობის წლებია დაახლოებით 1150–1178) ერთი თხზულება "საკითხავი სუეტისა ცხოველისა, კუართისა საუფლოისა და კათოლიკე ეკლესიისაი", რომელიც აკად. კ. კეკელიძის სიტყვით, "მეტად საყურადღებო ისტორიულ ცნობებს შეიცავს ქართველთა გაქრისტიანების ისტორიიდან და დიდ ინტერესს წარმოადგენს იდეური მხრითაც". სხვათა შორის, პირველად ნიკოლოზმა დასვა საკითხი, თუ რატომ მაინცდამაინც ქალმა, წმინდა ნინოს სახით განანათლა "ერი იგი საზეპურო" და ამოცანა თავისებურადაც გადაჭრა. ისიც გამოკვლეულია, რომ თამარის პირვეი ისტორიკოსი, ავტორი "ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანი" – სა უხვად სარგებლობს პეტრიწის როგორც ლექსიკით, ისე მისი აზრებით".. იგი. წერს პროფ. ს. ყაუხჩიშვილი, "პეტრიწისაგან ნასესხები აზრების საფუძველზე აგებს ზოგჯერ თავის მსჯელობებს".
ამავე დროს, როგორც მრავალგზის არის აღნიშნული, ავტორი "ისტორიანი და აზმანი შარავანდედთანისა" ფრიად განათლებული ისტორიკოსია, იცნობს როგორც დასავლეთის, ისე აღმოსავლეთის ისტორიასა და ლიტერატურას, ზედმიწევნითაა გარკვეული არა თუ თავისი დროის საქართველოსა და საერთოდ კავკასიის ყოფაში, არამედ მის წარსულიჩ. მის შრომაში, მაგალითად, დავით აღმაშენებლის ეპოქის შესახებ მრავალი ისეთი ფაქტია აღნიშნული, რომელსაც დავითის ისტორიკოსის თხზულებაში ვერ ვპოულობთ; ცხადია, ამის შესახებ მან სხვა წყაროებიდან, როგორც ფიქრობენ, თვით უცხოური არხებითაც კი უნდა იცოდეს.
დამაფიქრებელია ის გარემოებაც, რომ XII საუკუნის დამდეგისათვის, გელათის აკადემიის დაფუძნების მომენტისათვის, ქართული საზოგადოებრივი აზრი მრავალ საჭირბოროტო საკითხს დასტრიალებდა თავს; მოვიგონოთ, მაგალითად, ქართული ეკლესიის ღირსების დასაცავად XI საუკუნეში გიორგი მთაწმინდელისა და ეფრემ მცირის მოღვაწეობა, ლეონტი მროველის კონცეფცია კავკასიელი ხალხების საერთო წარმომავლობის შესახებ და ამით თავისებური შემზადება ნიადაგისა საერთო კავკასიური სახელმწიფოს შექმნისათვის, ბოლომოუღებელი სარწმუნოებრივი დავა ქართველთა და სომეხთა შორის, რომელსაც საფუძვლად, რასაკვირველია, პოლიტიკური სარჩული ედო; დაპირისპირება ყოველგვარი ბერძნულისადმი ქართულისა და ხშირად ქართულისადმი უპირატესობის მინიჭება
საერთოდ, საჭირბოროტო საკითხთა წრე, რომელსაც იმდროინდელი ქართული საზოგადოება დაუფიქრებია, საკმაოდ ფართოა და ქართველ მეცნიერთა მიერ ამ საკითხების გადასაჭრელად, სავარაუდოდ, ხელსაყრელი პირობები უნდა შექმნილიყო სწორედ იმდროინდელი ქართული მეცნიერების ტაძარში – გელათის აკადემიაში.
ნიშანდობლივია ის გარემოაბაც, რომ აკად. ე. თაყაიშვილის აზრით, ქართული სახელმწიფოებრიობის შესასწავლად ესოდენ მნიშვნელოვანი ძეგლი, როგორც "ხელმწიფის კარის გარიგებაა', გელათში უნდა იყოს დაწერილი.
გელათის აკადემიის ძლიერების ხანა XII საუკუნე და XIII საუკუნის დამდეგია; საერთოდ კი იგი არსებობას განაგრძობს XVI საუკუნის დასაყისამდე. ამის შემდეგაც კი არ წყდება გელათში კულტურულ–ლიტერატურული მოღვაწეობა, რაც უპირატესად აფხაზთა: კათოლიკოსების ევდომენ პირველი ჩხეტიძისა (1557–1578) და ექვთიმე პირველი საყვარელიძის (1587–1616) მიერ სხვადასხვა ძვირფას ხელნაწერის გამრავლებაში გამოიხატა. იმდენად ცოხლადაა შემონახული ხსოვნა გელათის ოდინდელი ძლიერების შესახებ, რომ ბაგრატ იმერთა მეფის მიერ გელათისადმი ბოძებულ 1545 წლის შეწირულების სიგელშიც კი "გელათის საყდარს" მიემართება სახელწოდება "დიდისა", "ზესთა – აღმატებულისა", "ახლისა იერუსალიმისა". მაგრამ სინამდვილეში ამდროინდელი აქ გაშლილი კულტურული მოღვაწეობა მხოლოდ აჩრდილს თუ წარმოადგენს მეცნიერების მძლავრი ტაძრის – გელათის აკადემიის წარსული დიდებისა, ისევე როგორც გელათაის ამდროინდელი მფარველი იმერეთის სამეფო ერთი უმწეო ნაშიერთაგანია ოდინდელი ძლიერი ქართული სახელმწიფოსი.
საერთოდ უნდა დავსძინოთ: იმდენად ძლიერ საფუძველზე იყო შექმნილი გელათის აკადემია, რომ იგი საოცრად სიცოცხლისუნარიანი აღმოჩნდა. როგორც აღვნიშნეთ, ერთიანი საქართველოს სამეფო–სამთავროებად საბოლოოდ დაშლის შემდგომაც კი იგი ერთხანს ფეხზე იდგა; ამიტომაც თამამად შეიძლება ითქვას, რომ თუ არა ჟამთა საშინელი ავბედობა მოყოლებული XIII საუკუნიდან, რომ არა "ათასი რისხვა მოწევნული ქართველთა ზედა", დღეს უხუცესი ტაძარი ქართული მეცნიერებისა თავისი არსებობის არა თუ ორმოცდაათს, არამედ 900 წელს მოითვლიდა.