ზედა ვარძიის ეკლესიის წარწერები არაერთხელ გამოცემულა. უკანასკნელად ეს ეკლესია მონოგრაფიულად შეისწავლა   განსვენებულმა ქალბატონმა, არქიტექტორმა ციალა გაბაშვილმა. თავის ნაშრომში (1985 წელს) მან წარწერებსაც საკმაოდ დიდი ადგილი დაუთმო, გაითვალისწინა ყველა წინა გამოცემა და საკუთარი შეხედულება მკაფიოდ ჩამოაყალიბა.

როგორც ვრწმუნდებით, X-XI საუკუნეთა მიჯნით ძეგლის დათარიღებაზე დიდი გავლენა მოუხდენია წარწერებს, რის გამოც ავტორი მათ ეკლესიის აღწერის შემდეგ. დაწვრილებით განიხილავს პირველსავე თავში. პალეოგრაფიული ანალიზით მიღებულ შედეგს იგი ამაგრებს ძეგლის მხატვრული ანალიზითაც და დაასკვნის, რომ ეკლესიის ბალავრის ქვაზე ამოკვეთილ წარწერაში, მშენებლად მოხსენიებული ლიპარიტ ერისთავთ-ერისთავი „შეიძლება იყოს ლიპარიტ რატის ძე, რომელიც 989 წელს რატიმ ბაგრატ მეფეს გადასცა (როგორც ჩანს, ამ დროისათვის ლიპარიტი მცირეწლოვანი უნდა ყოფილიყო) და რომელიც ბიზანტიასთან ბრძოლებს შეეწირა 1022 წელს გიორგი I-ის მეფობის დროს, ან ჩვენთვის უცნობი ლიპარიტი უნდა იყოს... თუ გავითვალისწინებთ, რომ 989 წელს ლიპარიტ რატის მე მცირეწლოვანი იყო, მაშინ მართებული იქნება ზედა ვარძიის აგება „სწორედ უცნობ ლიპარიტს მიეწეროს, რომლის შესახებ ისტორიულ წყაროებში არავითარი ცნობები არ მოგვეპოვება“.

უნდა ითქვას, რომ 1959 წელს ეს წარწერა X I საუკუნით დაათარიღა ე. ცისკარიშვილმა. ის წერდა, რომ მაშინ ძეგლის ხუროთმოძღვრულ ფორმებზე ჯერ არაფერი აღნიშნული არ იყო, რომ ამის საშუალებით მაინც თქმულიყო რამე ძეგლის თანადროული წარწერის თაობაზე. ავტორი იქვე დასძენდა: „აღსანიშნავია მხოლოდ, რომ ხელოვნებათმცოდნეების აზრით, წარწერის შუაში წნული ორნამენტით გაკეთებული ჯვარი და კარის თავის მრგვალბურთულებიანი ორნამენტი, რომელზედაც ეს ჯვარია დაყრდნობილი, ტიპიურია XI საუკუნისათვის (ასეთი თვალსაზრისი გამოთქვა კერძოდ ხელოვნებათმცოდნე ალექსანდრე ჯავახიშვილმა)“. ავტორის აზრით, ეს არის ბაგრატ IV-ის მეტოქე ლიპარიტი, რომელიც წარწერაში მეფეს სწორედ იმიტომ არ იხსენიებს, რომ არ სცნობს მის უზენაესობას.

ცნობილია, რომ ბიზანტიის დახმარებით, ლიპარიტმა არაერთხელ დაამარცხა ბაგრატ მეფეც და მისი მომხრე ფეოდალებიც. როგორც „მატიანე ქართლისა“ გვამცნობს, 1047 წელს „მოირჭუნა ლიპარიტ ზემოსა ქუეყანასა და აღიხუნა ციხენი და მოიერთნა თავადნი კაცნი“... შემდგომშიც, 1051 წელს „ლიპარიტ მოირჭუნა ზემოსა კერძსა დაუკლებლად, და იყო მოყვარედ მისა ხვარასანს დოღლუბეგ სულტანი და საბერძნეთს ბერძენთა მეფე, და ზრდიდა ბაგრატის ძესა გიორგის მცირესა სახელითა მეფობისათა. ხოლო ბაგრატს აქუნდა ლიხს ქვემოთი კერძო დაწყობით“. ქართლის ცხოვრების სომხური თარგმანი ზემოხსენებულ ამბებს მოკლედ გადმოსცემს: „ლიპარიტ კურაპალატს ეჭირა მთლიანად ზემო ქვეყანა და ვერ შეჰგუებოდა ბაგრატის მეფობას, თუმცა კი გაეზარდა მისი შვილი და გაემეფებინა“.

წყაროთა ეს „ზემო ქუეყანა“, „ზემო კერძი“, უპირველეს ყოვლისა, სამხრეთ საქართველოს გულისხმობს. მანამდე კი ლიპარიტი კლდეკარისა და ქართლის ერისთავად ითვლებოდა. ამიტომაც წერდა ივ. ჯავახიშვილი: „როგორც ჩანს, ქართლი და მესხეთი ლიპარიტს ეჭირა და ბაგრატს იქ ხელი არ მიუწვდებოდა“. ზემოთქმულის გათვალისწინებით, ამ წარწერის ვ. ცისკარიშვილისეული დათარიღება 1151-1157 წლებით უფრო მართებული მეჩვენება.

ეკლესიის აღმშენებლად სხვა ლიპარიტის ძებნისას უნდა გვახსოვდეს, რომ ბაღვაშთა სამკვიდრო აღმოსავლეთ საქართველოში კლდეკარის საერისთავოა. მათ მიერ მეზობელი ხევების დაუფლება (ატენი, სკვირეთი, ალგეთი) დროებითი ხასიათისაა და ყოველთვის აღნიშნულია წყაროებში. სამეფო ჯავახეთში გასაბატონებლად კი, ლიპარიტ ლიპარიტის ძემდე ბაღვაშებს შემთხვევა არ მისცემიათ. აფხაზთა მეფენი, დავით კურაპალატი, ბაგრატ მესამე ასეთ შანსს მათ არ აძლევდნენ (ასე ჩანს წყაროების მიხედვით), მით უფრო „უცნობ ლიპარიტს... რომლის შესახებ ისტორიულ წყაროებში ჯერჯერობით არავითარი ცნობები არ მოგვეპოვება“.

ლიპარიტ ლიპარიტის ძემ ყველაფრით გადააჭარბა თავის წინაპრებს: დამარცხებული მეფე მისსავე მოკავშირე ბიზანტიაში სამართლის საძებრად გააქცია და აღმოსავლეთ საქართველოში გაბატონდა („დიდებულთა მოეწყინა პატრონობა ლიპარიტისი“). სომხური წყარო მას კურაპალატს უწოდებს... ასეთ პირობებში უნდა აეშენებინა ლიპარიტს ზედა ვარძიის ეკლესია, სადაც არც თარიღი, არც მამის ძეობა აღნიშნული არაა - ისედაც ყველასათვის კარგად იყო ცნობილი...

* * *

ზედა ვარძიის ეკლესიის ბალავრის ქვაზე ამოჭრილი წარწერის მარცხნივ კიდევ ერთი წარწერა ყოფილა, ოღონდ საღებავით შესრულებული. XX საუკუნის 40-იან წლებში ის თურმე ძნელად, მაგრამ მაინც გაირჩეოდა. 1974 წელს ამ წარწერის გადმონახატი გამოსაქვეყნებლად გადმომცა   განსვენებულმა, იმხანად ისტორიული გეოგრაფიის განყოფილების თანამშრომელმა არქიტექტორმა კ. მელითაურმა. შემდგომში წარწერა თავის მონოგრაფიაში გამოაქვეყნა ც. გაბაშვილმა. აი. მისი წანაკითხი: „ქ. სახელითა ღმრთისაჲთა და შეწევნითა წმიდისა ღმრთის მშობლისაჲთა და ბრძანებითა სძლიერისა მეფისათა ბაგრატის გალატოზთა მე კჳრიკე ვახტანგის ძემან ბ.......თა მა აი ამთლითა მთისა ლავსა ნაჴირისაგან ამოთგდებული უბოძე ზუარი ოშორისაი ციხის ძირელთა მოდილეგეთა უკუნისამდე შვილის შვილთა მათთა ვირემდის დგეს ეკლესია ესე ........ და გოდოლი“.

იქვე დაწვრილებითაა აღწერილი თითქმის ყოველი ამოკითხული სიტყვა, თუ ასონიშანი. ავტორის აზრით, ის ამოკვეთილ წარწერაზე გვიანაა შესრულებული, თუმცა მას დიდი დროით არ უნდა სცილდებოდეს. „წარწერა გულისხმობს რაღაც დამატებით სამუშაოს, რომლის ჩატარება საჭირო გახდა ნაგებობის დამთავრების შემდეგ. შესაძლებელია ეს ეხება მიწისძვრის შედეგად ჩამოშლილი კლდის ნანგრევებისაგან ტერიტორიის გაწმენდას, დასავლეთ მინაშენის აგებას, სამალავის გამოკვეთას, ან სხვა რაიმე სამუშაოს შესრულებას. რადგან წარწერაში მოხსენიებული ბაგრატ მეფე დროის მიხედვით ჩვენ ბაგრატ მესამედ მიგვაჩნია და ბგრატ მეფის ბრძანებით გაიცა გასამრჯელო, ეს უნდა მომხდარიყო არა უგვიანეს 1014 წლისა, ე. ი. ბაგრატ მესამის სიცოცსლეში“.

როგორც შედარებამ დამარწმუნა, ჩემს ხელთ არსებული ამ წარწერის პირი უფრო  სრულეოფილია, ვიდრე ზემოხსენებულ მონოგრაფიაში დაბეჭდილი. ზოგი ასო უფრო ნათლად იკითხება, რაც აზრს მნიშვნელოვნად ცვლის. საღებავით შესრულებული წარწერა, ქარაგმების გახსნით, ასე შეიძლება წავიკითხოთ: „ქ(რისტე) სახელითა ღმრთისაჲთა და შეწევნითა წმიდისა ღმრთისმშობლისაჲთა და ბრძანებითა უძლეველისა მეფისათა ბაგრატის გალატოზობითა მე კჳრიკე ვახტანგის ძემან ბჭისათა მა-აიაძთლეთა (ეგების აქ უნდა გვეგულისხმა სიტყვა „მოსამართლეთა“, მაგრამ ეს ჩვენგან მეტისმეტ ძალდატანებას მოითხოვს ამ გადმოხატულ ასონიშნებზე) მთისა ჰავსა ნაჴირისაგან ამოუგდე პური მარიობისაჲ ციხის ძირელთა მოალაგეთა უკუნისამდე შვილის შვილთა მათთა ვირემდის დგეს ეკლესია ესე მ...........ვ და კოდილი“.

warwera

ამ წანაკითხის მიხედვით, დასტურდება ც. გაბაშვილoს ვარაუდი. რომ წარწერა გაუკეთებიათ ნაგებობის დამთავრების შემდეგ, რაღაც დამატებითი სამუშაოს ჩატარების გამო. ეს უნდა ყოფილიყო წარწერაში მოხსენიებული მშენებლობა „ბჭისათა“, რაც შესაძლოა დასავლეთ მინაშენისა და სამალავის დასრულებას გულისხმობდა. ამ საქმეს, ჩანს ასრულებდნენ „ციხის ძირელნი მოალაგენი“, რისთვისაც ბაგრატ მეფის ბრძანებით, კვირიკე ვახტანგის ძეს ისინი გარკვეული მოვალეობისაგან გაუთავისუფლებია. ის კი ამ სამუშაოს მოთავე კალატოზი მგონია, რომელმაც ამით მოიპოვა ბჭის მშენებელთა გათავისუფლების უფლება. მსგავსი გამოთქმა - „ჩემითა კალატოზობითა“ გვხვდებ            ზემო კრიხის ეკლესიის XI საუკუნის წარწერაში. ციხისძირელთა გათავისუფლებას კვირიკე აღნიშნავს სიტყვით - „ამოუგდე“. ამავე ტერმინს ხმარობს მელქისედეკ კათალიკოსი თავის დაწერილში სვეტიცხოვლისადმი (1031-1033წწ): „და რომელი ქალაქისა გასავალი იყო ამის წმიდისა დედაქალაქისაგან: ცხვარი, ცხენი, ღვინოჲ ზედანი, ყოველი ალი ამირამან ამოგჳგდო და ავჰჴადე ამას წმიდასა კათოლიკე ეკლესიასა“.

მოვალეობა, რომლისგანაც ციხისძირელებს ათავისუფლებდნენ, ყოფილა „პური მარიობისაჲ“ (ან მარიამობისაჲ). ზედა ვარძიის ღმრთისმშობლის სახელობის ეკლესიაში მარიამობა, ცხადია, განსაკუთრებით აღსანიშნავი დღესასწაული იქნებოდა, სადაც მომლოცველთა დიდი რაოდენობა მოვიდოდა. „პური“ ძველ ქართულში ეწოდებოდა ტაძრობას, სმასაც, „პურისუფალი“ - თამადა... ასე რომ ეს „პური მარიობისაჲ“ უნდა აღნიშნავდეს დღეობაზე გამართული ლხინის უზრუნველყოფას პროდუქტით.

ხიზაბავრაში ჩაწერილ ერთ ხალხურ ლექსში ნათქვამია: „ვარძიას შეკვეთილი ვარ ჩემის პურით და ღვინითა, როდის იქნება მოვბრუნდე სიხარულით და ლხინითა“. ნახირის ხსენება კი, ალბათ საამისოდ საჭირო ოთხფეხა საკლავს გულისხმობდა. „სამარიობო ქათამი, კვერცხი, საკლავი“ შეწერილი პქონია ბაშის მოსახლეობას ქუთაისის საყდრის გამოსავალი ბეგრის დავთარში. ამიტომ უჩვეულო არ უნდა იყოს ამ წარწერაში ნახმარი „მარიობა“ ნაცვლად „მარიამობისა“.

„ციხისძირელნი“, უეჭველია, თმოგვის ციხეს გულისხმობს ის ერთადერთი ციხეა ვარძიის სიახლოვეს და ამიტომაც მისი სახელი დაკონკრეტებული არაა. ამაში კიდევ უფრო გვარწმუნებს მომდევნო სიტყვა „მოალაგენი“ („ციხისძირელთა მოალაგეთა“). ეს სიტყვა მო-ე მაწარმოებლის დართვითაა შედგენილი, ფუძეა ალაგი. ასეთივე წარმოებისაა მო-ადგილ-ე, მო-ნაპირ-ე, მო-ქალაქ-ე, მო-სანახ-ე, მო-აგარაკ-ე და სხვა. მართლაც ალაგურები ჰქვია მტკვრის მარცხენა, ვიწრო სანაპიროს თმოგვის ციხიდან ვარძიის გამოქვაბულებამდე, სადაც ხილის ბაღებია ზედა თმოგვისა. საინტერესოა, რომ თბილისსაც ჰქონია „ქალაქის ციხის-ძირი“, სადაც გაშენებული ყოფილა „კლდის ბაღი“.

„გურჯისტანის ვილაიეთის დიდი დავთრის“ მიხედვით, „ალაგი იყო უკაცრიელი სოფელი თმოგვის რაბათთაან, რომელიც თმოგვის ციხის ძირში შემორჩენილი ნასახლარები უნდა იყოს (შდრ.: ალაგი - ალაგური, ანაგა - ანაგური) ძველქართულში ალაგი აღნიშნავდა  გზას, კვალს, ბილიკს. სულსან-საბასთან ესაა - „დასადგომი, ანუ დასადებელი რისამე, ადგილივით. ალაგი ეწოდების სადა კაცი დაჯდეს ანუ დადგეს, ანუ დაიდვას რამე“. სიტყვის ასეთი მნიშვნელობანი სავსებით ესადაგება ალაგურების მდებარეობას, სადაც გაივლიდა ალბათ თმოგვიდან  ვარძიისაკენ მიმავალი გზა (ასეა ახლაც).

„ვეფხისტყაოსანში“ ვკითხულობთ: „ნავსა ჩავჯექ, ზღვასა შევე, კიდით კიდე გავალაგდი“, ე.ი. ზღვა გზად გავიხადეო. შეიძლება ისიც ვიფიქროთ, რომ წარწერის გაკეთების დროს, ალაგი საკუთარ სახელად ჯერ კიდევ არ იყო ქცეული და ცისისძირელთა „მოალაგეობა“ ამ გზაზე ზრუნვას, მის დაცვას გულისსმობდა. ამითვე აიხსნებოდა მაშინ ეს ორმაგი მითითება: „ციხისძირელთა მოალააგეთა“, რაც ტოპონიმის არსებობის შემთხვევაში, მხოლოდ „მოალაგეთა“ ხსენებას დასჯერდებოდა. შდრ.: „მობაღდადენი ვაჭარნი“ „ვეფხისტყაოსანში“.

ამ წარწერის ბოლო სიტყვებია: „ვირემდის დგეს ეკლესია ესე მ.........ვ და კოდილი“. „ვიდრემდის“ მაგიერ „ვირემდის“ გვხვდება მელქისედეკ კათალიკოსის დაწერილში, ბეშთაშნის წმ. გიორგის წარწერაში კი იკითხება: „... არა შეუცვალოს ესე ლოცვაჲ და ჟამის წირვაჲ, ვირე ეკლესია ესე დგეს“. ვირემდის არის ვეფსისტყაოსანშიაც... ბოლოდან მეორე, დაზიანებული სიტყვიდან მხოლოდ პირველი და ბოლო ასოს ნაშთი ჩანს, მაგრამ ეს სიტყვა მაინც გამოყოფილია მცირე ინტერვალით. ც. გაბაშვილი აქ კითხულობდა სიტყვებს: „და გოდოლი“, თუმცა კი აღნიშნავდა, რომ „პირველი ასო გაურკეეველია ბ არის, თუ შ, გადაკეთებული თუ შეცდომით დაწერილი? იქნება უნდა ყოფილიყო, მაშინ გოდოლი გვექნებოდა და სიტყვა ციხისძირელთა ერთგვარად გამართლებული იქნებოდა“.

უფრო სწორი მეჩვენება იმის ახსნა, რაც ფაქტობრივად შემოგვრჩა. აქაა „დაკოდილი“, ან „და კოდილი“. ორსავე შემთხვევაში „კოდა“ ზმნიდან წარმოებული, ილ სუფიქსიანი მიმრეობაა ვნებითი გვარისა (შდრ.: დაპობილი, და პობილი, დაგრეხილი და გრეხილი, დაფლეთილი და ფლეთილი). ძველ ქართულში „აღმოკოდა" ნიშნავს „აღმოკუეთას“, „გამოკოდილი“ – „გამოკუეთილს”, „გამოთხრილს“, „დაკოდილი“ – „დაჩეხილს“, „დაჭრილს“, „მოკოდა“ – „მოჭრას“, „მოთლას“. ბოლო სიტყვა წარწერაში უნდა აღნიშნავდეს ნამუშევარს, რომელიც კლდის გამოკვეთასთაან უნდა იყოს დაკავშირებული და ალბათ გულისხმობდა სამალავ - გამოქვაბულს, ეკლესიის დასავლეთის „ბჭესთან“ დაკავშირებულს.

საღებავით შესრულებული წარწერა, ბაგრატ IV-ის მეფობის 1057-1072 წლებს უნდა ეკუთვნოდეს. წარწერაში დამოწმებული ორკბილა „ე“, „ვ“ და „ლ“ XI საუკუნის ნუსხურში გვხვდება, ასევე „ც“-ის გრძელი ფეხი.

ზედა ვარძიის წარწერებში მხოლოდ ეკლესია და მასთან დაკავშირებული ამბები იხსენიება. ეკლესიის მახლობლად სხვა ნაგებობათა ნაშთებია, იქვეა გამოქვაბულიც. სავარააუდოა, რომ ეს ეკლესია შემდგომ მონასტრად გადაიქცა და პოპულარულიც კი გახდა. ამას უსათუოდ შეუწყობდა ხელს აქ გამავალი ძველი გზა ნიალის ველისაკენ. მონასტერი უნდა ყოფილიყო იგი მაშინ, როდესაც გიორგი III-მ ვარძიის ქვაბთა გამოკვეთა დააწყებინა. თითქოს ამაზე მიგვანიშნებს „ისტორიათა და აზმათა“ ცნობა: „...ჴელ-ყო აღშენებად საყოფელსა გამმარჯუებელსა მისსა ზეშთა-კურთხეულისა ვარძიისა ღმრთისმშობელსა, ზემო ვარძიისა ქვემო ვარძიითა მიცვალებითა, რომელ კლდისაგან გამოჰკუეთა, თჳთ პატიოსანი ეკლესია და მონაზონთა საყოფი სენაკები, რომელი მტერთაგანცა შეუვალ და უბრძოლველ ყო... აღასრულა და შეამკო ყოვლითურთ, და შესწირნა მრავალნი და დიდროანი სოფლები და შეჰკაზმნა ტრაპეზისა შემოსავალნი დიდნი... თუ ვისმე ნებავს ამისგანცა, იხილენ ვარძია და საქმენი მისნი ქმნულნი და ნაშენები ქუაბ-ქმნილი... ამისთჳს უმეტეს პირველთა იდიდა მეფობა მისი“.

წყაროდან ამონარიდი გვამცნობს, რომ XII საუკუნეში ყოფილა ზემო და ქვემო ვარძიის სოფლები (ეს უკანასკნელი ალბათ დღევანდელი ანანაურის მიმდებარე ტერიტორიაზე იყო). ზემო ვარძიაში ამ დროს უკვე ცნობილი ღმრთისმშობლის სახელობის ეკლესია არსებობდა. იქაურ მონასტერს არც ზემოსსენებული წყარო ისსენიებს, მაგრამ საფიქრებელია გულისხმობს სიტყვა „მიცვალებითა“-ს გამოყენებით: ქვემო ვარძიაში ეკლესია-მონასტრის გამოკვეთაა საზგასმული („ეკლესია და მონაზონთა საყოფი სენაკები“), მაგრამ ეს მას შემდეგ, რაც „ზემო ვარძიისა ქვემო ვარძიითა მიცვალება“ მოხდა. ციტატის ბოლო სიტყვა „შეცვლა“, „გადატანას“, „გადანაცვლებას“ გულისსმობს. საამისოდ კი ზემო ვარძიაში მონასტერი უნდა ყოფილიყო.

„მიცვალება“ მარტო ღმრთისმშობლის ხატის გადატანას რომ არ გულისსმობდა, საამისოდ შესაძლოა კიდევ ერთი ეპიზოდი გამოდგეს „მატიანე ქართლისას“ მონათხრობიდან. იქ საუბარია ბაგრატ მესამეზე: „ამანვე დიდმან მაფემან აღაშენა საყდარი ბედიისა და შექმნა საყდრად საეპისკოპოსოდ, მოცვალა მუნ გუდაყჳსა საეპისკოპოსო, შეწირნა სოფელნი მრავალნი ყოველთა ჴევთა და ადგილთა, განასრულა ყოვლითა განგებითა, შეამკო ყოვლითა სამკაულითა ეკლესია, აკურთხა და დასუა ეპისკოპოსი. უკეთუ ვისმე ენებოს განცდად და გულისხმაყოფად სიმაღლისათჳს დიდების მისისა პირველად განიცადოს სამკაული ბედიისა ეკლესიისა, და მისგან გულისხმა ყოს, რომელ არავინ ყოფილ არს სხუა მეფე მსგავსი მისი ქუეყანასა ქართლისასა და აფხაზეთისასა“. როგორც ვხედავთ თამარის ისტორიკოსი არა მარტო აზრს, სიტყვებსაც იმეორებს „მატიანის“ ავტორისას. ამოტომაც ორივეგან ნახმარი სიტყვა „მოცვალა“ და „მიცვალებითა“, თანაბარ ვითარებას უნდა აღწერდეს: როგორც გუდაყვაში მყოფი საეპისკოპოსო გადაიტნა ბაგრატმა ბედიაში, ისევე ზემო ვარძიის მონასტერს გადმოიტანდა თამარი ქვემო ვარძიაში.

ზედა ვარძიის ეკლესიის ერთ ფრესკულ წარწერაში მოხსენიებული აფრიდონი, ამ მოხატულობის „დამკვეთად, ან მატერიალურ ამნაზრაურებლად“ არის ნაგულისხმევი. სავსებით ბუნებრივი ჩანს მისი გაიგივება გიორგი III-ის მიერ დაწინაურებულ აფრიდონთან, რომელიც „აზნაურისა ყმობისაგან ღმრთის მობაძაობითა კაც-ქმნილი, მიიწია მსასურთუსუცესობამდის, თმოგვისა და სხუათა ციხეთა და ქუეყანათა პატრონობამდის აღზევებული“. თმოგვის „ციხე და ქუყანა“ სამეფო იყო ამ დროს, მასში შედიოდა ორივე ვარძია. ამ სამეფო ციხე-ქვეყნის განმგებლად დანიშნულ ერისთავთ-ერისთავსა და მსახურთუხუცეს აფრიდონს სწორედ რომ მონასტრის მოხატვა შეეფერებოდა ზემო ვარძიაში და არა სოფლის უბრალო ეკლესიისა. ასევე სამეფო მონასტერი მოახატვინა ქვემო ვარძიაში რატი ერისთავთ-ერისთავმა და ქართლისა ერისთავმა 1185წელს, რადგან ამ დროისათვის აფრიდონი უკვე დამხობილი იყო დიდგვარიანთა მოთხოვნით, მაგრამ თმოგვში მისი შემცვლელი ჯერ დანიშნული არ იყო.

ვარძიის ღმრთისმშობლის ძალას სასწაულმოქმედად მიიჩნევდა აფრიდონის მეუღლე ხოშაქი, რომელიც თრიალეთში აშენებდა ეკლესიას „ვარძიისა ღმრთის მშობლის სამსახურად“: „... მომმადლა ღმერთმან მე ხოშაქსა, ერისთავთ-ერისთავისა მსახურთ უსუცესის აფრიდონის ცოლსა, ოსიყმის ასულსა, აღგებაჲ წმიდისა ამის ეკლესიისა ვარძიისა ღმრთის მშობლის სამსახურად. ი (10 - დ. ბ.) წლისა მკუდარი გამაცოცხლა ძლიერი დიდებაჲ მიბოძა. ესე მცირედი მსახურება მიძღვნია“. წარწერა გაკეთებულია აფრიდონის ძლიერებისას ე. ი. ვარძიის ტაძრის მოხატვამდე. ამოტომ, შესაძლოა, მისი ცოლი ჯერ კიდევ ზემო ვარძიის, აფრიდონის მიერ მოხატულ ღმრთისმშობლის ეკლესიას გულისხმობდეს, რომელმაც ათი წლის ავადმყოფი („მკვდარი“) განკურნა („გამაცოცხლა“) და ძლერი დიდება მოუპოვა.

ქვემო ვარძიაში, გრანდიოზული სამუშაოს ჩატარება უკვე სახელოვანი სალოცავის გადმოტანას უფრო შეესატყვისებოდა. გარდა ამისა, ფსიქოლოგიური გამართლებაც უნდა ჰქონოდა გიორგი III-სა და თამარის ამ მნიშვნელოვან წამოწყებას: მოღალატე ქვეშევრდომებზე გამარჯვებულ საქართველოს ძლიერ მეფეებს ისიც აწუხებდათ ალბათ, რომ ზემი ვარძიის უკვე ცნობილი სალოცავი, სამეფო სახლის დაუძინებელი მტრის - ლიპარიტის მიერ იყო აგებული XI საუკუნეში. მისი ლამაზი წარწერა კი, ამ სალოცავის მთავარ შესასვლელს ამკობდა ქართველთა მეფის მოუხსენებლად. ნიშანდობლივია, რომ ვარძიის ღმრთისმშობელი ძველ წყაროებში ერთადერთია. უნდა ვიფიქროთ, ვარძიის დიდი ტაძრის აგება-მოხატვას ჯერ ძველი ჯვარ-ხატების გადმოტანა მოყვებოდა, შემდეგ - ზემო ვარძიის მონასტრის მოშლა, ეკლესია კი სოფელს შერჩებოდა. ვაჰანის ქვაბთა განგების XIV საუკუნის მინაწერიდან ჩანს, რომ ჩაისარ თმოგველის ქალს - გულქანს, ზედა ვარძიაში ნაყიდი მიწა ვაჰანის ქვაბთა ეკლესიისათვის  შეუწირავს.

ვახუშტი ბატონიშვილის სიტყვით, XV საუკუნის 10-იან წლებში „შემდგომად მეფის კონსტანტინეს   დაჯდა მეფედ... ალექსანდრე. ამან მოიღო გუამი კონსტანტინესი და დაფლა ვარძია“. ეს ცნობა სხვაგან არ მეორდება, შეუმოწმებელი რჩება იგი არქეოლოგიურადაც, საფლავის ქვა კი არსად გამოჩენილა. ეგების ეს იყო ანანაურის ეკლესიის კლდეში გაჭრილი სამარხი; იქაური მოხატულობის ერთი ნაწილი ხომ XV საუკუნისაა, საკურთსეველში „საფლავთან ტირილის“ კომპოზიციით...

XIII საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი ვარდან დიდი იხსენიებდა ვარძიის სასწაულმოქმედ ჯვარს, რომელიც მისი სიტყვით, ცნობილი ყოფილა VII საუკუნიდან. ჟამთააღმწერელთანაც გვაქვს ცნობა ვარძიის ღმრთისმშობლის პატიოსან ჯეარზე. დიმიტრი ბაქრაძის აზრით, ამ ჯვარზე უნდა საუბრობდეს ვახუშტი ბატონიშვილი, რომ მის დროს გელათში ყოფილა დასვენებული ხახულის ღმრთისმშობლის ხატი და ვარძიის ჯვარი. მისი გადატანა იმერეთში, ალბათ, ჯავასეთში ვარძიის მონასტრის გაუქმებას უკაეშირდება.