სოფლური საცხოვრებელი სახლი

მაჩვიბში, ისევე როგორც მთა საქართველოს სხვა კუთხეთა საცხოვრებლებში, ავეჯს წარმოადგენს მასიური, მკვიდრად შეკრული, სწორკუთხოვანი ზურგიანი სკამები (მათ შორის ე.წ. საუფროსო სკამი) და გრძელი სკამები.
დარბაზი უმეტესად მაჩვიბის თავზეა, მაგრამ შეიძლება საქონლის საზაფხულო სადგომის თავზედაც იყოს. აქ საქონელს ადგილი აღარ აქვს, ამიტომ დარბაზის ფართობი ჩვეულებრივ უფრო მცირეა, ვიდრე მაჩვიბის. „ხშირია ისეთი კომპოზიციაც, როდესაც მაჩვიბის თავზე არამარტო დარბაზია, არამედ თივის საცავიც; მაშინ თივის საცავის იატაკსა და მაჩვიბის ჭერს შორის კეთდება ხვრელი, რომლის საშუალებითაც ზამთარში თივას ყრიან.“ შუა დარბაზშიაც კერაა გამართული. კვამლის საგანგებო გასასვლელი არ არის, არც სარკმლებია, დარბაზიც შესასვლელიდან ნათდება (უკეთესად, ვიდრე მაჩვიბი, რადგან შესასვლელის წინ დერეფანი – ჰაგამი არ არის). თუმცა საერთო პროპორციებით დარბაზი მაჩვიბის მსგავსია, სივრცობრივი შთაბეჭდილება აქ რამდენადმე განსხვავებულია, რადგანაც, ბრტყელი ჭერის ნაცვლად ნივნივები და ორფერდა სახურავი ჩანს. დარბაზს ცალ მხარეს ღია ტერასა აქვს: „ქვემოთ იგი გამოყენებულია, როგორც სამეურნეო დანიშნულების ფარდული, თვით ტერასაზე კი ზაფხულობით მთელ საოჯახო საქმიანობას აწარმოებენ.„.
მეორე უმთავრესი ნაწილი სვანური საცხოვრებლისა – კოშკი (მურყვამ) – საცხოვრებელი სახლის გვერდით დგას. ჩვეულებრივ სახლსა და კოშკს შორის მცირე მანძილია: „როცა საცხოვრებელს თავდასხმის საშიშროება მოელოდა, მთელი ოჯახი კოშკში გადაბრგდებოდა საჰაერო გადასასვლელით, რის შემდეგაც გადასასვლელს დაშლიდნენ... მტრისგან თავდაცვის მოსაზრებითვე კოშკის შესასვლელი კეთდებოდა მიწის დონიდან 5–6 მეტრის სიმაღლეზე მაინც.
გამონაკლისის გარეშე ყველა სვანური კოშკი კვადრატულია. საფუძველთან მისი გვერდი 5.5 × 6.5 მეტრია. უფრო გავრცელებულია 4 და 5  სართულიანი კოშკები, იშვიათია 6 სართულიანი. სიმაღლე 25–30 მეტრს აღწევს. კოშკის შიგნით მთელი ქვემო ნაწილი მიწითაა ამოვსებული (მხოლოდ უშგულში არ არის ასე) და პირველი სართული 5–7 მეტრის სიმაღლეზე მდებარეობს. უმეტესად ზემოთკენ კოშკი რამდენამდე ვიწროვდება. სართულები ერთმანეთთან დაკავშირებულია ჭერში მოწყობილი ხვრელებით და მისადგმელი ძელ–კიბეებით (სართულშუა გადახურვა ზოგი ქვისაა, ზოგი მორების, ორფერდად მოწყობილი). ყველაზე საინტერესო და ხუროთმოძღვრული თვალსაზრისით მეტყველი ნაწილი კოშკის – ზემო დამაგვირგვინებელი სართულია, რომელსაც უმთავრესი სათავდაცვო ფუნქცია ეკისრებოდა. ამ სართულის სახურავი ორფერდაა, კედლების ზემო ნაწილი გარეთ გაწეული და გადმომჯდარი აქვს 50–80 სმ–ით. აქაა გაკეთებული სათოფურები, რომლებიც ამ  „გადმოჯდომის“ წყალობით საშუალებას იძლევა მომხდურს არამარტო თოფი ესროლონ, ლოდებიც დააყარონ და ფისიც დაასხან (შვეულად).
კოშკებს რაიმე კეთილმოწყობა არ გააჩნია, მაგრამ არის იატაკში ჩაკირული ქვევრები წყლის მარაგისათვის.
ორსართულიანი მაჩვიბიანი და დარბაზიანი სახლი, კოშკი და ეზო, რომლის ფარგლებშიაც კალო და სხვადასხვა სამეურნეო ფარდულებია – ასეთია ბალსზემო სვანეთის ძველებური სახლ–კარის აუცილებელი კომპონენტები. ცხადია, ყველა სახლი სტანდარტულად ერთნაირი არ არის. ცალკეული მაგალითი განსხვავდება მასშტაბით, რელიეფზე განლაგებით, კოშკის, სახლისა და ეზოს ურთიერთშეფარდებით. არის კომპლექსები სადაც რამდენიმე მაჩვიბი და ორი–სამი კოშკია,
(სახლების კოშკების გარდა, ზემო სვანეთში აშენებდნენ ცალკე მდგომ კოშკებსაც საერთო თავდაცვისათვის. ეს კოშკები, არაფრით არ განსხვავდება სახლების კოშკებისაგან, მხოლოდ ცოტა უფრო დიდია)
ბალსქვემო  სვანეთი.  რ. ხარაძე და ალ. რობაქიძე გამოყოფენ საცხოვრებლის ოთხ სახესხვაობას:
ა) მურყვამიანი  სახლი, ისეთივე, როგორც ბალსზემოთ იყო.
ბ) სვანირიანი სახლი. შედგება ორი ნაწილისაგან: ერთია  ქორ, ჩვეულებრივი სვანური ორსართულიანი სახლი, ქვის, მაჩვიბითა და დარბაზით; მეორეა სვანირი, ორსართულიანინი ან სამსართულიანი კოშკი, მურყვამთან შედარებით ბევრად უფრო დაბალი. პირველ სართულზე სურსათ–სანოვაგეს ინახავდნენ, მეორე – საცხოვრებელი ოთახი იყო, მესამე – თავდაცვისათვის, ისევე როგორც მურყვამის ზემო სართული (აქ ქონდათ იარაღი, თოფისწამალი, ლოდები და სხვა.). მაშასადამე, კოპოზიციური პრინციპი – კოშკისა და სახლის, ჰორიზონტალისა და ვერტიკალის შეთავსება – აქ თითქოს იგივეა, რაც ბალსზემოურ მურყვამიან სახლში, მაგრამ შეფარდების სიმკვეთრე აქ ძლიერ შენელებულია, ზოგან კი საერთოდ აღარც არსებობს, იმიტომ, რომ ზოგი სვანირი სახლისავე სიმაღლისაა, ზოგი კი უფრო დაბალიც.
ხუროთმოძღვრული ელემენტები, კერძოდ, მაშიკულებიანი გადმომჯდარი გვირგვინი, ისეთივეა, როგორც მურყვამში. ფუნქციურად მურყვამიან სახლთან შედარებით ის განსხვავებაა, რომ: ა) მაჩვიბზე მიშენებული ბეღელი (გვემ) აქ სვანირის ქვემო სართულშია გადატანილი, ბ) საცხოვრებელი ოთახი კოშკშიც (სვანირშიც) არის. სვანირიანი სახლის უკეთ შენახული ნიმუში სოფ. ბარშშია დარჩენილი.
გ) სანცხვირიანი  სახლი. უკოშკოა, „თავდაცვის ფუნქციას ასრულებს სახლის ერთ კუთხეზე მიშენებული ქვის ბუდე, რომელსაც სათოფურები აქვს დატანებული“.
დ) სახლი, რომელსაც  სათავდაცვო ელემენტები არ გააჩნია.
ქვემო  სვანეთი ცხენის წყლის ხეობაში მდებარეობს. მისი უმთავრესი ნაწილებია ლენტეხი, ჩოლური და ლაშხეთი.  ჩვენს საუკუნეში, როცა ზემო სვანეთის სოფლებს ჯერ კიდევ ქონდა (და ნაწილობრივ დღესაც აქვს) შენარჩუნებული ძველებური იერი, ქვემო სვანეთის სოფელს უკვე  შეცვლილი აქვს სახე, ყოველ შემთხვევაში, სოფლის მთლიანი ხუროთმოძღვრული ანსამბლი უკვე კარგა ხანია დარღვეულია.
ქვმო სვანეთში სახლ–კარის კომპლექსი მკვეთრად განსხვავდებოდა ზემო–სვანურისაგან. „სამეურნეო ნაგებობის გარეთ გამოტანა, ეზოს ზრდა, ბოსტნის გაჩენა და ზოგჯერ ვენახის გაშენება არსებითად ცვლიდა დასახლების ძირითადი უჯრედის ხასიათს და დასავლეთ საქართველოს ბარის დასახლებას უახლოვდებოდა“. შენობათა ნანგრევები მოწმობს. რომ წინათ ქვემო სვანეთშიც გავრცელებული იყო „ძველებური ტიპის კარმიდამო (ორსართულიანი ქორ–მურყვამით და გალავნით), შეჯგუფებული დასახლება დაახლოებით ისეთი სახისაა, რომელიც ზემო სვანეთში არის დამოწმებული. გარდა ასეთი, ჩვენთვის უკვე ცნობილი, კოშკიან–გალავნიანი სახლისა, ქვემო სვანეთში არსებობდა უკოშკო – ორსართულიანი ქვის სახლებიც, რომელთაც მკვლევარნი ძველსა და ახალს შორის გარდამავალ ტიპად თვლიან (რ. ხარაძე და ალ. რობაქიძე, გ. ლეჟავა და მ. ჯანდიერი).
ერთი ასეთი სახლი აღწერილი აქვთ ლეჟავასა და ჯანდიერს. სახლი (სოფელ სასაშში) ქვისაა. საერთო იერით საერთოდ არ სცილდება სვანეთის არქიტექტურის ფორმათა წრეს და ციხე–სახლებსაც მოგვაგონებს. მაგრამ ციხე–სახლის სამი სართულის ნაცვლად, აქ მხოლოდ ორი სართულია: ქვემოთ ტრადიციულად მაჩვიბია, რომელშიც ჩვეულებისამებრ, საქონელიც იყო ტიხრებს იქით. იყო ასევე კერაც შუაგულში; მაგრამ მეორე სართლზე არსებითად, გაერთიანებულია დარბაზისა და თავდასაცავი სართულის ფუნქციები. თუმცა თავდაცვის ფუნქცია აქ დიდად შენელებულია და კოშკების დამაგვირგვინებელი თაღოვანი მაშიკულების მოტივი უფრო სამკაულადაა გამოყენებული, ვიდრე პრაქტიკული საჭიროებისთვის (წვრილი სათოფურები ორივე სართულში არის). კერა მეორე სართულსაც ქონდა. ინტერიერის დამუშავების მოტივთან აქ აღსანიშნავია თაღოვანი ნიშა–განჯინები სამეურნეო დანიშნულებისა მაჩვიბის ერთ–ერთ კედელში. ცალ მხარეს სახლს მიშენებული აქვს ხის სვეტებიანი ფანჩატური, რომლის მეორე სართულიც სახლის მეორე სართულის აივანია. ფანჩატურსა და სახლს საერთო ორკალთიანი სახურავი აქვს.
სამეურნეო სადგომები – მარანი, საბძელი – ეზოშია გატანილი. „უმეტეს შემთხვევაში ჯარგვალის ტიპისა და ზოგჯერ ოვალური მოყვანილობის არის“.
ქვემო სვანეთისთვის უნდა აღინიშნოს, რომ ბალსზემო სვანეთისაგან განსხვავებით, აქ საცხოვრებლის არქიტექტურაში სოციალური დიფერენციაცია იჩენს თავს: „ამის ყველაზე თვალსაჩინო მაგალითია გელოვანების სასახლე შგედში (ლაშხეთი) და გარდაფხაძეების სასახლე თეკალში (ჩოლური). ეს სასახლეები, როგორც გაბარიტებით, ასევე გაძლიერებული დაცვითი ნაგებობებით მნიშვნელოვნად განსხვავდება რიგითი გლეხის საკარმიდამო კომპლექსისგან.

მთა – რაჭა (სოფლები ღები, გლოლა, ჭიორა). ძველებური საცხოვრებელი სახლების არქიტექტურით დიდად ენათესავება სვანეთს, არსებითად, იგი სვანურ წრეშია მოქცეული.
გ. ლეჟავამ და მ. ჯანდიერმა ოცდაათიან წლებში კიდევ ჩაუსწრეს ღებში ციხე–სახლებს, რომელთა უდიდესი ნაწილი ახლა უკვე განადგურებულია. ამგვარ სახლს აქ დუროიან სახლს უწოდებენ. დუროიანი სახლი და სვანური ციხე–სახლი ერთი და იმავე ტიპის შენობებია: ორივე შემთხვევაში ერთი შენობა ადამიანის საცხოვრებელიც არის, საქონლის სადგომიც და თავდასაცავიც: ორივე შემთხვევაში შენობა ვერტიკალურად ვითარდება და ყოველ სართულზე თითო ოთახია – სულ ქვემოთ საქონლისთვის, შუაში საცხოვრებლად (ღების დუროიან სახლში ორი საცხოვრებელი სართულია და ორივეში კერაა), სულ ზემოთ – თავდაცვისათვის. არის განსხვავებაც: სვანურ სახლში სამი სართულია და პირველი სართული ქვის ორფერდა კამარითაა გადახურული; რაჭულში ოთხი სართულია და ყველა სართულშუა გადახურვა ხის ძელებისაა, ხისავე ფენილისა და დატკეპნილი მიწისაგან შედგება. ამის გარდა: ჩაჟაშის სახლში პირველი ორი სართული ერთმანეთს კედლის სისქეში ჩატანებული ქვის კიბით უკავშირდება, ღებში კი სართულთა დასაკავშირებლად ჭერში გაკეთებული ხვრელი და მისადგმელი ძელ – კიბე აქვთ. მაგრამ ეს განსხვავება არსებითი მაინც არ არის – შენობათა ტიპი ერთია. ჩვენს დრომდე შემორჩენილ დუროიან სახლებში კერა ბუხრითაა შეცვლილი.
ალბათ, საკმაოდ ძველი უნდა იყოს ქვის ორსართულიანი სახლის ტიპიც – თითო ოთახით ყოველ სართულზე: ქვემოთ, ჩვეულებისამებრ, საქონლის სადგომია, ზემოთ საცხოვრებელი. მაღალი ორკალთიანი სახურავის ქვეშ სხვენია.
ისევე, როგორც სვანეთში, მთა – რაჭაშიც გლეხის სახლის ინტერიერის ორგანული კომპონენტი იყო ხის ავეჯი. მაგრამ ინტერიერის არქიტექტურა აქ ნაკლებ გამომსახველი და საინტერესო უნდა ყოფილიოყო (გარდა დუროიანი სახლის ზემო სართულის), ვიდრე სვანეთში.
ხალხური საცხოვრებელი სახლის ხუროთმოძღვრების დიდად საინტერესო სურათს წარმოადგენს კავკასიონის მთიანეთის ის ნაწილიც, რომელიც აღმოსავლეთ საქართველოს ფარგლებშია მოქცეული. აქ არის ქართული ისტორიული პროვინციები: მთიულეთი,  ხევი,  თუშეთი,  ფშავი  და ხევსურეთი.
აღმოსვლეთ საქართველოს მთიანეთში საცხოვრებლის ერთი ყველაზე გავრცელებული ტიპთაგანია ციხე – სახლი, რომელიც, არსებითად, ახლოს დგას სვანეთისა და მთა–რაჭის ციხე–სახლთან. ერთმანეთთან უფრო ახლოს არის ხევსურეთისა და თუშეთის ციხე–სახლები, შედარებით გამოირჩევა ხევისა და მთიულეთის.
სვანეთისა და მთა–რაჭისაგან განსხვავებით – მთიულეთში, ხევსურეთში, ხევში – გავრცელებულია ტერასისებრი სახლების სხვადასხვა ვარიანტი: ასეთ სახლებში ზემო სართულის ფასადი ქვემო სართულის ფასადთან შედარებით უკანაა დახეული, ხოლო ქვემო სართულის ბრტყელი ბანი ზემო სართულისთვის ტერასას შეადგენს. ასევე, სვანეთ–რაჭისაგან განსხვავებით, აქ ბანი ხშირად გამოყენებულია როგორც კალო.
სვათენთისა და მთა–რაჭისაგან განსხვავებით, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში (უპირველს ყოვლისა, ხევსურეთში) გვხვდება სოფლები, რომლებშიც ცალკეული სახლი მჭიდროდაა შეჯგუფებული და, არსებითად, მთელი სოფელი სახლების ერთიან ბლოკს ქმნის. „პირიქით ხევსურეთში, ახიელში და განსაკუთრებით შატილ – არდოტში.... ზოგი სოფელი ისე მჭიდროდაა შეჯგუფებული, რომ მეკომურების გარჩევაც კი ძნელია. არხოტში სახლების ბანები გაერთიანებულია და ბანიდან ბანზე გადასვლით კაცი მთელ სოფელს მოივლის. ასეთ ერთიან ბლოკად გადაქცეული სოფლის ყველაზე ცნობილი და ყველაზე განსაცვიფრებელი მაგალითია სოფელი შატილი, რომელიც, არსებითად, ერთ მთლიან ციხეს წარმოადგენს. ამ მხრივ ხევსურეთს მეტი მსგავსება აქვს ჩრდილო – კავკასიის ზოგი კუთხის სოფლებთან.
ხევსურეთი. გ. ჩიტაიას თანახმად, „ხევსურეთის... ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში საცხოვრებელი, სამეურნეო და საკულტო დანიშნულების ნაგებობები შემდეგი ძირითადი სახეებითაა დამოწმებული: „სახლი“, „სამჭედლო“, „ბუჭულა“ (წისქვილი), „ბინა“ (ნაგებობა მთაში, სადაც ზაფხულობით ძროხები აჰყავთ), „სამრეკლო,“ „ბეღელი“, „ხატის კოშკი“, „სამარხი კოშკი“, „ხატი“ და „სალუდე“. ამათგან სალუდე და ბეღელი უმეტესად ხატის შენობის ნაწილს შეადგენს. სახლისგან დამოუკიდებლად კი, გარდა სამარხი და საკულტო შენობებისა, არსებობს სამჭედლო, წისქვილი და „ბინა“.
მისივე მონაცემებით, ხევსურეთში საცხოვრებელი სახლის ოთხი ტიპი გვხვდება: კოშკური სახლი, კალოიანი სახლი, საბძლური ანუ „ფშაური“ სახლი და ბარული სახლი. ძირითადი ტიპებია პირველი ორი.

სტატიის ავტორი – ვახტანგ ბერიძე;
მასალა აღებულია წიგნიდან – „XVI-XVIII საუკუნეების ქართული ხუროთმოძღვრება“, I ტ,  თბილისი, 1983წ;                                                                 
მასალა ადაპტირებულია თამარ სარიშვილის მიერ სპეციალურად საიტისთვის www.dzeglebi.ge;